Kết quả của cuộc khảo sát này khiến Howard Dickinson rất hứng khởi, ông đã viết ra kết luận như thế này: “Trên thế giới này có hai loại người hạnh phúc nhất: Một là những người sống đạm bạc yên bình, hai là những người thành công nổi tiếng”.

Vào tháng 6 năm 2009, ông rất hiếu kỳ không biết điều gì đã xảy ra với những người cảm thấy mình “hạnh phúc” vào năm 1988 đó và hiện nay ra sao? Có phải họ vẫn cảm thấy bản thân hạnh phúc hay không? Ông tìm lại địa chỉ liên lạc của những người đó và một lần nữa bỏ ra hơn ba tháng làm cuộc khảo sát.

Những năm gần đây, cuộc sống của những người thành công nổi tiếng và cảm thấy hạnh phúc trước kia lại xảy ra biến hóa cực lớn. Có một số người, vì sự nghiệp xuống dốc hoặc phá sản, không còn chọn “hạnh phúc” nữa mà lựa chọn “ thống khổ”  h oặc “ vô cùng thống khổ” trong bảng trả lời khảo sát của họ.

Lần này Howard Dickinson tổng kết: “Tất cả cảm giác hạnh phúc dựa trên vật chất đều không thể kéo dài, nó sẽ biến mất khi vật chất biến mất. Chỉ có sự yên bình và tĩnh lặng trong tâm hồn, niềm vui được sinh ra từ thân tâm, mới thật sự là hạnh phúc”.

Phải chăng “sự yên bình và tĩnh lặng trong tâm hồn” mà Howard Dickinson cho rằng đó thật sự là hạnh phúc thì đó chính là sự buông xả?

Hạnh phúc
không là đối nghịch với đau khổ
Rất khó có một định nghĩa chung về hạnh phúc. Bởi vì hạnh phúc là cảm nhận tùy theo mỗi một con người, rất khác biệt tùy theo từng giai đoạn trong cuộc sống của họ và tùy theo từng thời kỳ của xã hội. Ngay như quan điểm cho rằng hạnh phúc là sự theo đuổi thành công của con người thì mỗi một con người có cách theo đuổi khác nhau tùy theo quan điểm của mình. Có người cho rằng hạnh phúc là thu đạt được điều mình mong muốn, như sở hữu rất nhiều tiền bạc, có gia đình êm ấm, đạt được danh vọng lừng lẫy... nhưng người khác lại cho rằng hạnh phúc là cho đi, tạo niềm vui và ý nghĩa nào đó cho cuộc sống...

Có ai đó đã nói: “Hạnh phúc chỉ được cảm nhận khi ai đó từng thật sự trải qua đau khổ”. Hay Agatha Christie, nhà văn nữ viết truyện trinh thám nổi tiếng người Anh, đã viết: “Chính điều bên trong bản thân bạn khiến bạn hạnh phúc hay bất hạnh”. Rõ ràng, sống trên đời, có ai không từng trải qua cái gọi là bất hạnh hay đau khổ? Đau khổ là nỗi kinh khiếp của tôi, thế nên tôi chấm dứt được đau khổ thì đúng là tôi hạnh phúc rồi. Thật sự, xét cho cùng, có phải hạnh phúc là đối nghịch của đau khổ?

Krishnamurti đã có một số nhận xét rất đáng suy gẫm về sự đau khổ thuộc phạm vi tâm lý. Theo ông, khi bạn cho rằng hạnh phúc là đối nghịch với đau khổ thì hãy coi chừng, bạn chỉ muốn lẩn trốn khỏi đau khổ là sự thật đang xảy ra với mình bằng những ảo tưởng mà thôi. Khi tôi đau khổ, khi ấy hoạt động mãnh liệt của cái gọi là “tự ngã” (cái tôi) luôn phóng đại, luôn muốn sự an toàn thường hằng... khiến tôi tìm cách lẩn tránh, chạy trốn nỗi đau khổ đó. Thế là tôi chạy theo để thu đạt, sở hữu cái gọi là “hạnh phúc” mà thật ra chỉ là từ ngữ, là nhãn hiệu trong đầu mà tôi đã gán ghép là sự đối nghịch của đau khổ. Rất nhiều trường hợp, “hạnh phúc” đó đưa đến “lợi mình, hại người”, hay ảo tưởng đưa cái tôi là kẻ lừa đảo đội lốt vị thánh đi từ sai lầm này sang sai lầm khác... Theo Krishnamurti, không hy vọng, tham cầu hạnh phúc để “trị” đau khổ, chỉ cần giáp mặt, sống trọn vẹn với đau khổ, tỉnh thức và thấu hiểu đau khổ. Giống như chân lý “Diệt đế” của Đức Phật: “Một khi gốc của mọi tham ái được tận diệt thì sự khổ cũng được tận diệt”.

Phải chăng cho rằng hạnh phúc không đối nghịch với đau khổ là khi ta buông xả?

Hạnh phúc
là buông xả
Tác giả Nguyễn Duy Nhiên đã viết: “Trong bài kinh Tứ niệm xứ, Đức Phật liệt kê ra hết tất cả mọi kinh nghiệm nào có mặt trong thân tâm, trong đời sống hằng ngày của ta. Có lẽ Đức Phật có ý muốn khuyên ta đừng nên cố gắng kiểm soát bất cứ một việc gì đang khởi lên, mà chỉ cần ‘biết rõ’ hết tất cả thôi. Và muốn ‘biết rõ’ được tất cả, chúng ta cần phải có một thái độ rộng mở, đừng chọn lựa, hoặc muốn chúng phải có mặt theo một ý riêng nào đó. Ta không nắm giữ mà cũng không xua đuổi một kinh nghiệm nào, không mong cầu và cũng không chối bỏ một điều gì. Chỉ thật sự có mặt trọn vẹn với tất cả. Vì khi ta có ý định muốn kiểm soát hay thay đổi, cái thấy của ta sẽ bị lu mờ đi, vì một cái Tôi nhỏ bé của mình”.

Để “biết rõ”, tác giả Nguyễn Duy Nhiên khuyên nên “buông xả”. Buông xả không có nghĩa là ta sẽ buông xuôi và không còn cần phải làm gì hết. Và ta làm với một cái biết trong sáng và rộng mở do đã buông xả. Tác giả cho rằng: “Trong bài kinh Tứ niệm xứ, có lẽ Phật cũng muốn nhắc nhở rằng ta có thể đạt đến sự tỉnh giác trong khi làm những công việc bình thường mỗi ngày. Nếu như ta làm những gì cần làm, với một ý thức rõ ràng, chúng sẽ bớt đi bị sự chi phối và che mờ của bản ngã. Thường khi làm một việc gì, là ta có ý muốn thành tựu một mục tiêu nào đó. Nhưng cũng vì ý muốn ấy mà ta có thể vô tình đánh mất đi thực tại... Chúng ta không hề trốn tránh quá khứ, hay xem thường tương lai, nếu như ta sống trọn vẹn với việc mình đang làm. Con đường mình đi sẽ trở nên thênh thang và tốt đẹp hơn, và nếu như có việc gì bất ngờ xảy ra ta cũng sẽ giải quyết được chúng dễ dàng hơn, vì thấy rõ và không bị những ràng buộc. Khi ta biết buông xả, hiện tại sẽ có mặt một cách trọn vẹn, trong sáng và tự nhiên”.

Trong cuộc sống thường ngày, chúng ta rất dễ lầm lạc, không còn minh định sự cần thiết mà sa vào sự nô lệ ký ức tâm lý và suy nghĩ lung tung về tương lai. Chúng ta dễ có sự nỗ lực và nghĩ rằng hạnh phúc có được khi ta có cái này cái kia, thành đạt cho được điều này điều nọ; cho nên, chúng ta thường nghĩ nhiều về quá khứ và dồn tâm tư để hoạch định tương lai. Thế là chúng ta không còn làm chủ bản thân mà đánh mất mình trong tiếc thương vô vàn quá khứ, lo lắng quá đáng cho tương lai và hoàn toàn không nhận thức được hiện tại đang sống. Nói theo nhà Phật là chúng ta không có “chánh niệm” để buông bỏ sự bám chặt ký ức và xả bỏ sự phóng hiện tương lai. Có thể ta có niềm vui nào đó khi nghĩ tưởng về quá khứ và tương lai, nhưng đó có là hạnh phúc thật sự?

Khi tỉnh thức sống trong hiện tại, ta ý thức được rằng giờ phút hiện tại này có đầy đủ tất cả: quá khứ và tương lai. Vì có đầy đủ tất cả, nên nếu ta cảm thấy hạnh phúc trong hiện tại là ta cũng đang chuyển hóa những khổ đau trong quá khứ, và cũng đang xây dựng cho mình một tương lai an vui. Trong sự buông xả, ta không khổ sở quay tìm về quá khứ, không mơ tưởng đến tương lai, và đó chính là để hạnh phúc có mặt ở nơi đây và vào ngay lúc này.

Cuối cùng, nhìn sâu hơn một chút, ta nhận thức rằng hạnh phúc hay đau khổ trên cõi đời này chỉ là tương đối, là vô thường theo với cảm nhận hay nhận thức của con người. Nhưng theo Phật giáo, con người là gì? Là một tập hợp của ngũ uẩn; tức sắc, thọ, tưởng, hành, thức (nghĩa là vật chất, cảm nhận, suy tưởng, hành động và tri giác). Ngũ uẩn là khổ (Ngũ uẩn xí thạnh khổ), nên tất cả những gì tạo nên con người đều khổ. Ta hãy nói riêng về thọ, tức sự cảm nhận, cảm giác. Thọ gồm “khổ thọ” (cảm nhận đau khổ), “lạc thọ” (cảm nhận hạnh phúc) và “bất khổ bất lạc thọ” (cảm nhận không đau khổ, không hạnh phúc). Cả ba loại trên đều được Đức Phật dạy là khổ. Vậy dù hạnh phúc hay khổ đau thì cũng đều là khổ. Và sự buông xả, thảnh thơi, thong dong trong mọi trường hợp, là kết quả của sự tu tập lâu dài, mang lại cho hành giả một sự thoải mái, an lạc. Nhưng nghĩ cho cùng, đó cũng chỉ là sự cảm nhận gọi là bất khổ bất lạc thọ, tức là khổ, vì cả ba loại thọ đều khổ .

Theo Văn hoá Phật giáo số 342 ngày 01-04-2020