Kinh Pháp cú mô tả cái chết như một trận lũ lụt mang theo những ngôi làng mà không chừa lại bất cứ cái gì; cái chết cũng quét sạch tất cả những tài vật mà con người thu lượm, cất giữ các đồ vật hưởng thụ thế gian.

Cái chết được hình thành là sự kết thúc của cuộc đời hay của một sự tồn tại. Chính xác hơn, cái chết là sự giải thể của sinh vật được hình thành khi sinh ra để trải nghiệm những thành quả của một hành động nhất định. Cái chết là sự ngưng hẳn mọi hoạt động của thể chất và tinh thần. Theo Phật giáo, sự sinh diệt được diễn ra trong từng sát-na, một khoảng thời gian quá ngắn mà con người ít ai nhận thấy. Giống như ngọn lửa của một ngọn đèn dầu đang cháy, nó tiếp tục thay đổi trong từng khoảnh khắc. Cũng như vậy, có một “cái chết liên tục” diễn ra trong con người trong từng giây phút. Tuy nhiên, con người không hề ý thức được quá trình chết này diễn ra bên trong chúng ta qua từng sát-na. Con người nghĩ rằng cái chết là trạng thái cuối cùng khi cơ thể không còn tồn tại ở đời nữa. Mặc dù nói về cái chết là một quá trình liên tục, luôn luôn diễn ra bên trong con người, nhưng hầu hết các Phật tử cũng tin rằng cái chết là sự kết thúc của một sinh mạng, đó là sự tách biệt các uẩn (skandha), bao gồm các yếu tố sắc thân (rùpakāya) cũng như các yếu tố của tâm ý (vijnana).

Sự chết cũng thế, hiểu như sự chấm dứt khả năng sống của một hình thái hiện hữu, chỉ là sự gián đoạn tạm thời của một hình thái. Nó không phải là sự tiêu diệt toàn bộ một cá nhân; đúng hơn, nó là biểu hiện của một sự chuyển đổi sang một sự hiện hữu khác. Chỉ riêng các quan năng ngưng vận hành, chứ năng lực, sự khao khát được hiện hữu (hữu ái) nằm trong nghiệp lực vẫn tiếp tục thể hiện dưới một hình thái khác của sự sống. Đức Phật đã khẳng định rằng: “Một nơi không có sự chết, là nơi không có thật, không có trên hư không, không có trong biển cả, cũng không có cả trong núi rừng”.

Dù sao, chết là một hiện tượng cũng bình thường như sinh ra. Thường thường, những người đang hấp hối, yếu ớt về thể chất không còn có thể kiểm soát và điều động các ý tưởng của họ. Do đó, những ấn tượng gây nên bởi những biến cố quan trọng trong các cuộc đời này hay các cuộc đời trước hiện trở lại mạnh mẽ trong tâm thức, và họ không cách nào loại bỏ chúng.

Sau đây là ba loại ý tưởng vào lúc người ta sắp chết sẽ hiện khởi lên:

Ba loại ý tưởng mà người ta không thể chọn lựa một cách có ý thức xuất hiện rõ ràng trong tâm thức vào lúc chết. Chúng tạo thành những hành động gần với cái chết (cận tử nghiệp, ācinna kamma) ảnh hưởng và quyết định đặc tính của đời sống sắp đến, cũng giống như ý tưởng sau cùng trước giấc ngủ có thể trở thành ý tưởng đầu tiên lúc thức dậy. Cũng thế, những hành động quan trọng nhất trong một đời sống (garuka kamma), cũng như những hành động bình thường, tốt hay xấu, trở thành những ý tưởng tích cực và thù thắng trong những phút cuối cùng. Nếu như một ý tưởng nào đó trong các ý tưởng ấy vắng mặt vào lúc người ta chết thì cái hành động tiềm ẩn tích lũy (katattā kamma) tạo thành sức mạnh gây nên sự tái sinh.

Trong các tác phẩm của triết học A-tỳ-đàm (Abhidharma), chúng ta tìm thấy một sự mô tả phức tạp hơn về cái chết. Đó là, nguồn gốc của mọi sự tồn tại đều xuất phát từ một ý tưởng (tâm hành) dẫn đến sự cấu thành một hiện hữu mới trong tử cung (pratisandhi), và ý chí này được gọi là “hữu” (bhavānga) hoặc là (bhavāngasantati) (một chuỗi của sự tồn tại), nó là một chi của mười hai chi phần duyên khởi. Hữu (Bhavānga) vận hành thành một chuỗi các trạng thái tinh thần tương đối đồng nhất, tương đối giống như dòng chảy của một con sông. Như vậy, hữu có thể được coi như là nền tảng của một linh hồn, sự hỗ trợ và nguồn gốc của những tư tưởng đặc biệt làm gián đoạn nó. Vào cuối cuộc đời, tư tưởng này tan rã và chuyển thành một ý nghĩ trong trạng thái đang hấp hối. Sự tồn tại trong chuỗi tồn tại kết thúc với sự biến mất của hữu. Theo các nhà nghiên cứu Phật học, ở giai đoạn chết, một sự hiện hữu mới xuất hiện trong một trạng thái mới vì ý nghĩ trong giai đoạn chết được phản ánh trong “tư tưởng trong một trạng thái sinh ra”. Theo quan điểm đó, cái chết là sự chuyển đổi của hữu (‘chi của sự tồn tại’) thành tư tưởng mới nổi.

Về ý thức hệ, các triết gia Phật giáo thừa nhận học thuyết về tái sanh cho người thường, cái chết chỉ là sự chấm dứt của cuộc sống. Mặc dù thực tế cái chết là điều không thể tránh khỏi, nhưng những người bình thường sợ chết vì không có trường hợp nào trở lại của người quá cố. Trong một số cuộc đối thoại, Đức Phật đã cố gắng giải thích để cho mọi người thấy rằng không có gì để sợ cái chết. Cái chết đã trở thành một sự thật không thể tránh khỏi. Do đó theo Phật giáo không có gì đáng sợ bởi vì nó là quy luật tất yếu. Trong ham muốn của mình, con người luôn muốn sống - họ chiến đấu để sống và ước muốn sống trong tương lai, thậm chí ở tương lai không tốt hơn so với hiện tại. Đức Phật đã cố gắng tấn công vào cơn sốt cơ bản của tâm thức con người. Trong các giáo lý khác nhau của mình, Ngài chỉ ra rằng tất cả điều này là do sự thiếu hiểu biết (vô minh). Vì vậy, nếu vô minh này có thể được thay thế bởi trí tuệ, con người có thể nhận ra hiện tượng thế giới cũng như bản thân thực sự trống rỗng và vô ngã. Với trí tuệ như vậy sẽ quét sạch tất cả những ham muốn và sẽ dẫn đến con đường hoàn thiện. Một khi con người có thể tự đặt mình trên con đường đó, mỗi cuộc đời liên tiếp sẽ được coi là dẫn dắt người ấy đến gần mục tiêu tốt đẹp. Đối với một người như vậy, cái chết sẽ không làm họ hoảng hốt lo sợ. Mà cái chết chỉ đơn giản là một cánh cửa để mở một cuộc sống mới được trang bị tốt hơn cho nhiệm vụ phía trước. Thân thể vật chất là vô thường cuối cùng đã bị mòn và đến ngày hư hoại. Giống như một cỗ xe được sử dụng lâu ngày thì nó trở thành cũ kỹ mục nát và hư hoại là điều tất yếu. Ngay cả Đức Phật, mặc dù đạt được Niết-bàn, cũng không thể tránh được tuổi già và những căn bệnh bao trùm xác thịt, cũng không thể tránh được sự phân tán cuối cùng của thân thể vật chất. Vì vậy, tất cả con người tìm kiếm đạt được Niết-bàn, phải trải qua quá trình bỏ vỏ bọc trống rỗng và đi qua cánh cửa chết để lấy lại thanh niên và sức sống để họ có thể tiếp tục tiến trình của họ trên con đường duy trì bởi trí tuệ đạt được trong cuộc sống hiện tại của họ. Vì vậy, đối với người Phật tử, cuộc sống hiện tại là cơ hội để tạo ra căn lành thiện nghiệp, nhằm chuyển hóa những bất thiện nghiệp đã được tạo ra bởi cuộc sống trong quá khứ. Cái chết là cửa ngõ cho những cơ hội tiếp theo để đạt được sự hoàn thiện hay Niết-bàn. Nếu nhận thức được như vậy, không có gì để sợ chết - đúng hơn là nó phải được hoan nghênh.